1420 - Περί δομής αρχαίας κωμωδίας

Ν. Λυγερός

Ένα απο τα βαθύτερα χαρακτηριστικά της αρχαίας κωμωδίας είναι το δομικό της στοιχείο. Το ελαφρύ της ύφος σε σχέση με την τραγωδία και το δράμα, δεν συνεπάγεται απαραίτητα έλλειψη δομών. Αντιθέτως, όπως η κωμωδία κινείται σ’ ένα κοινωνικό πλαίσιο διότι έχει άμεση σχέση όχι μόνο με την πραγματικότητα αλλά και με την καθημερινότητα, πρέπει να στηρίζεται σ’ ένα σύστημα αρχών. Και αυτό το σύστημα που αποτελεί στην ουσία μια ιεραρχία, επιτρέπει την απουσία κάθε αξίας. Η κωμωδία μέσω του πλαισίου αυτού λειτουργεί πιο πολύ με το συντακτικό και όχι με τη σημασιολογία. Και μια από τις καλύτερες αποδείξεις είναι η ύπαρξη της παραβάσεως στην αριστοφανική κωμωδία, η οποία θεωρείται ως ο πρωταρχικός πυρήνας της κωμωδίας. Πιο ενδεικτικά ακόμα είναι τα επτά μέρη της. Το κυριώτερο είναι βέβαια αυτό που χρησιμοποιεί τα αναπαιστικά τετράμετρα. Της παραβάσεως προηγείται η χορική εισαγωγή του χορού, κάτι ανάλογο βρίσκουμε ακόμα και τώρα στην όπερα. Ακολουθεί το ανάλογο του scherzo και μετά έχουμε ένα τετραπλό συμμετρικό σχήμα που κλείνει αυτήν τη σκληρή δομή. Αυτή η ιεραρχία επιτρέπει στο κοινό να έχει σημεία αναφοράς σε μια φάση που είναι εν δυνάμει διαφορετική ως οντότητα σε σχέση με όλο το έργο. Η παράβασις όμως λειτουργεί ακριβώς με τον ίδιο τρόπο ακόμα και αν το ύφος είναι ριζικά διαφορετικό. Για να το θέσουμε πιο απλά, έχουμε στην ουσία το ανάλογο της διαφήμισης. Ενώ υποθετικά η παράβασις υπονοεί μια αμεσότητα με το κοινό, χρησιμοποιεί στην πραγματικότητα όλα τα τεχνάσματα της ρητορικής. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην αριστοφανική κωμωδία αποτελεί το πιο κοινωνικό στοιχείο. Στην παράβασιν δεν υπάρχει καμμιά αξία, όλα είναι ένα περίπλοκο σύστημα αρχών που εξασφαλίζει μια δυναμική απόδοση στην επικοινωνία με το κοινό. Είναι το καθαρό πλαίσιο αξιολόγησης. Κι επειδή έχει αυτήν την ανάγκη, κάθε αυθόρμητο στοιχείο της κωμωδίας μετατρέπεται εκεί σε σύνθημα, σε slogan, που θα αγγίξει με τον καλύτερο τρόπο το κοινό που δεν είναι παρά ένα ειδικό target group. Με την ανάγκη ανταπόκρισης του κοινού, ο κοινωνικός συγγραφέας (το βλέπουμε ως σύστημα και στον Ευριπίδη) χρησιμοποιεί όλες τις τεχνικές της ρητορικής όπως και σήμερα θα έκανε χρήση του Marketing. Με το πρόσχημα της προσωπικής έκφρασης περί πολιτικής ή λογοτεχνίας, ο κοινωνικός συγγραφέας δίνει στο κοινό του αυτό που θέλει ν’ ακούσει. Και είναι αυτό το σχήμα που παρακολουθούμε σήμερα στην οντότητα που ονομάζουμε επιθεώρηση. Αυτό το σύστημα όσο χυδαίο και να είναι, όσο εκφυλισμένο και να είναι, έχει την ίδια νοητική αξία με την παράβασιν του Αριστοφάνη. Η μόνη διαφορά είναι οι δύο χιλιετίες που χωρίζουν αυτά τα δύο συστήματα. Μπορεί να αναδεικνύουμε το ένα και να υποβαθμίζουμε το άλλο, όμως έχουν την ίδια απουσία ανθρώπινης αξίας διότι παίζουν τον ίδιο κοινωνικό ρόλο. Τα δομικά στοιχεία της αρχαίας κωμωδίας μπορούν όντως να βοηθήσουν τη διαμόρφωση της εκπαίδευσης μα όχι της παιδείας. Η δομή συνεπώς δίχως σημασιολογία είναι ενδεικτική της εισβολής της κοινωνίας στην τέχνη.