3116 - Ανθρωπότητα και Χρόνος XI

Ν. Λυγερός

Για να προχωρήσουμε με την ανάλυση της Ανθρωπότητας, πρέπει να εξετάσουμε τη μοναξιά της νοημοσύνης και τη σπανιότητα της αντίστασης. Γι’ αυτό χρειάζεται να καταλάβουμε πόσο το ανθρώπινο φαίνεται απάνθρωπο στην κοινωνία. Εάν η ανθρωπιά της Ηλέκτρας στην ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή συνταράζει τόσο την κοινωνία, είναι ακριβώς επειδή παρουσιάζεται πολύ ανθρώπινη. Η συμπεριφορά της είναι κάθε άλλο παρά κανονική διότι δεν ταιριάζει ούτε στην ηλικία της ούτε στην κοινωνική της τάξη. Όμως σίγουρα δεν είναι παρανοϊκή. Ο Σοφοκλής δεν χρησιμοποιεί κάποιο τέχνασμα αυτού του τύπου, μελετά την ανθρώπινη ψυχή μέσα από τις ενέργειές της. Άρα ποιες πρέπει να είναι αυτές οι ενέργειες, όταν όλο το σύστημα είναι διεφθαρμένο, όταν όλος ο κόσμος συνεργάζεται με τη δύναμη του συστήματος; Ποια είναι η θέση του ανθρώπινου στοιχείου μέσα σε αυτό το πλαίσιο; Πρέπει να ακολουθεί το μοντέλο της Χρυσόθεμις για να συλλάβει τη σημασία και το βάθος της συγκατάβασης; Πρέπει να μένει ανυπότακτο με τον τρόπο της Ηλέκτρας η οποία περιμένει την επιστροφή του αδελφού της; Κανένα εκ των δύο μοντέλων δεν είναι αυθυπόστατο, ούτε επαρκεί. Παρουσιάζουν και τα δύο μία ισχυρή εξάρτηση τόσο από το σύστημα όσο και από τις αρχές που το διέπουν. Η Ηλέκτρα μάς δείχνει το δρόμο της ανθρώπινης εξέγερσης μόνο όταν είναι πλέον πεπεισμένη για το θάνατο του αδελφού της. Τότε μόνο παίρνει πραγματικά τη μοίρα της στα χέρια της. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, το μόνο που κάνει είναι να υποτάσσεται στη μοίρα της τραγωδίας. Η εξέγερσή της γίνεται συνείδηση μόνο όταν δεν απομένει πια καμιά ελπίδα. Διότι η ελπίδα προκαλεί μία προσμονή που από μόνη της δεν έχει νόημα. Η ανθρώπινη ενσωμάτωση μέσα στο χρόνο πρέπει να αποτελεί βούληση για να μπορεί να γίνει πραγματικότητα. Η προσμονή της πραγματικότητας δεν γεννά τη βούληση. Άρα δίχως τη βούληση, πώς μπορούμε να μιλούμε περί ελεύθερης βούλησης; Ο άνθρωπος μπορεί να φαίνεται πολύ ανθρώπινος στην κοινωνία διότι είναι ικανός να μην αποδέχεται κανένα συμβιβασμό, χωρίς ωστόσο να παύει να υπάρχει. Η Ηλέκτρα δημιουργεί διαρκώς αναστάτωση σ’ όλο το παλάτι και εν τούτοις δεν καταδικάζεται σε θάνατο. Η αλήθεια είναι ότι δεν αποτελεί σοβαρό κίνδυνο όπως αυτόν που προκαλεί η βούληση της Αντιγόνης. Παρ’ όλα αυτά, αποτελεί την αρχή του κινδύνου εφόσον είναι αυτή που επέτρεψε τη φυγή του Ορέστη. Συμβολίζει τη γέφυρα μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Παρά την παντοδυναμία του παρόντος της διαγραφής, αντιστέκεται για να ζήσει τη μνήμη και να δώσει νόημα στην πράξη του Ορέστη. Διότι δίχως την παρουσία της μνήμης, σε τι θα αποσκοπούσε η απόδοση δικαιοσύνης; Η πράξη της δικαιοσύνης προέρχεται άμεσα από τη δράση της μνήμης. Η Ηλέκτρα αντιπροσωπεύει τη μνήμη του Ορέστη. Χωρίς αυτήν, θα ήταν περιττή, χωρίς αυτήν, δεν θα υπήρχε. Διότι η Ηλέκτρα είναι η δικαίωση του Ορέστη, αλλιώς ο Ορέστης δεν θα μπορούσε να ήταν η δικαιοσύνη της Ηλέκτρας. Ο άνθρωπος, λοιπόν, χαρακτηρίζεται από τη μνήμη και από την πράξη. Η πρώτη είναι το μερίδιό του στην ανθρωπότητα και η δεύτερη, το μερίδιό του στο χρόνο. Τα δύο του αυτά χαρακτηριστικά όταν εμφανίζονται χωριστά δεν έχουν πραγματικό νόημα και φαίνονται παράλογα. Μόνο το αμάλγαμα των δύο, έστω και αν φαίνεται ακραίο στα μάτια της κοινωνίας επιτρέπει την υλοποίηση της ουτοπίας. Έτσι το παράδοξο γίνεται παράξενο και το παράξενο, ανθρώπινο.