1078 - Ανοιχτή δομή και κλειστός κόσμος

Ν. Λυγερός

Με την έννοια της ανοιχτής δομής του Umberto Eco μπορούμε να προσεγγίσουμε όχι μόνο το έργο αλλά και γενικότερα το θέμα της γνώσης και της διάσωσής της. Εφόσον το έργο θεωρηθεί σημαντικό ως γνωστικό αντικείμενο πρέπει πάση θυσία να παραμείνει στη μνήμη της ανθρωπότητας. Αυτός ο προβληματισμός όμως θέτει το εξής ερώτημα. Ποιος είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός; Η έννοια της ανοιχτής δομής καθορίζει ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορεί να εξεταστεί αυτός ο προβληματισμός. Αν εξαιρέσουμε το πρόβλημα της απόλυτης εξαφάνισης του έργου, απομένει το πρόβλημα της διάδοσης και της διάσωσης. Και εμπλέκεται με έμμεσο τρόπο, η ιδέα της ερμηνείας του έργου και του δικαιώματος της ερμηνείας. Διότι κάθε δημιουργός, όπως το εξηγεί χαρακτηριστικά ο Umberto Eco, παραδέχεται ότι υπάρχει πάντα η ελευθερία της ερμηνείας του έργου του αλλά ως ένα όριο. Αλλιώς υπάρχει το πρόβλημα της αλλαγής φάσης που διαμορφώνει τόσο πολύ το έργο και την αρχική του έννοια που δεν μπορεί πια ο δημιουργός να το αναγνωρίσει ως δικό του. Άρα το πρόβλημα του δημιουργού στην πρώτη φάση και του έργου στη δεύτερη είναι η μέθοδος που θα διατηρήσει διαχρονικά την έννοια του έργου. Μια επιλογή είναι να υπάρξει μια τόσο μεγάλη διάδοση που να επιτρέπει στον καθένα να το θυμάται. Υπάρχει όμως το πρόβλημα της παρερμηνείας διότι δεν μπορεί ο καθένας να είναι ειδικός του έργου εκτός βέβαια αν το έργο είναι απλό όσον αφορά στον τομέα της μνήμης. Περίφημα παραδείγματα είναι η Ιλιάδα του Ομήρου ή ο Ερωτόκριτος του Κορνάρου. Ξέρουμε όμως ότι και σε αυτές τις ειδικές περιπτώσεις υπήρξαν προβλήματα σχετικά με τους στίχους. Το πρόβλημα γίνεται πιο δύσκολο όταν το έργο περιέχει πολύπλοκες γνώσεις και είναι περίπλοκο. Σε αυτήν τη γενική περίπτωση οι διανοούμενοι σκέφτηκαν ότι ο καλύτερος τρόπος για να μη χαθεί το έργο είναι η δημιουργία μιας ομάδας, μιας σχολής που θα επιλέγει συλλογικά τα επόμενα μέλη μέσω μιας αξιολογίας που θα ορίσει έτσι ώστε να μην υπάρξει παραπληροφορία όσον αφορα στο αντικείμενο του κειμένου. Σε αυτήν την περίπτωση κάθε μέλος είναι υπεύθυνο για τη γνώση που πρέπει να σώσει από τη λήθη. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η πρόσβαση του κειμένου δεν είναι πια εντελώς ελεύθερη εφόσον υπάρχει επιλογή ατόμων. Έτσι η επίπτωση της ανοιχτής δομής είναι η δημιουργία ενός κλειστού κόσμου. Αν και αυτό φαίνεται πάραδοξο εκ πρώτης όψεως, η έννοια του Eco δίνει μια εξήγηση στη λογική της στρατηγικής που ακολούθησαν οι διάφορες γνωστικές ομάδες στην ιστορία για να προστατέψουν την έννοια του έργου σε διάφορα πλαίσια όπως η θρησκεία, η φιλοσοφία, τα μαθηματικά και η επιστήμη. Αυτό το σύστημα αποτελεί μια κρυπτογραφική οντότητα ακόμα και αν ο κώδικας είναι συλλογικός διότι προέρχεται από μια ιδιομορφία. Το νοητικό σχήμα είναι πιο σημαντικό από την ολότητα του έργου εφόσον αυτή μπορεί να είναι προσιτή ακόμα και αν αυτό δεν είναι. Έτσι το ζεύγος ανοιχτή δομή και κλειστός κόσμος προέρχεται από τη διαφορά που υπάρχει μεταξύ γνώσης και ανάγνωσης.